بررسی تطبیقی سفر نماز با سفر معراج | نماز، مکاشفه روحانیه و معاشقه حبیبانه

گلناز حکمت | شهرآرانیوز؛ نماز اولین عنوان از فروع دین در تشیع است. فق‌های شیعه با استخراج از قرآن، سیره پیامبر (ص)، ائمه (ع) و نیز عقل و اجماع به فروع دین رسیده‌اند و حالا می‌خواهیم اهمیت نماز را در دیدگاه انسانی ببینیم که در باب نماز نگارش‌های عمیقی داشته‌اند. امام خمینی (ره) در کتاب‌های آداب الصلوه و اسرار نماز به بررسی مفصل اصل نماز، ارکان آن و جنبه‌های مختلف نماز در زندگی مسلمانان پرداخته‌اند.

نماز مصداق اسم اعظم

دیدگاه امام (ره) به نماز، دیدگاهی عرفانی است؛ به‌طوری‌که که مراحل اسفار اربعه عرفانی (چهار مرحله سلوک) و احوال سالک و مسافر طریق وصل حق را در طول حیات و سلوک وی در یک رکعت نماز واقعی بیان می‌کنند. خلاصه آنکه نماز مؤمن، معراج و سفری واقعی است که حالت‌ها، مراتب و مقامات خاص خود را دارد. سالکان این طریق نیز به‌تناسب حال و مقام خویش از حقیقت این سفر آگاه می‌شوند. از نظر امام (ره) توحید به معنای واقعی آن که مقصد اصلی دعوت پیامبران است، در نماز محقّق می‌شود.

نماز جامع عبادت‌ها

در جمع عبادت‌ها نماز جامعیت دارد و منزله آن در عبادت‌ها، منزله انسان کامل است و نه‌تن‌ها منزله اسم اعظم، بلکه خود اسم اعظم است. راز این جامعیت همان است که در حدیث پیامبر (ص) بیان شده است: «لانَّ الصلاه تسبیحٌ و تهلیلٌ و تحمیدٌ و تکبیرٌ و تمجیدٌ و تقدیسٌ و قولٌ و دعوه»، زیرا نماز هم تسبیح است، هم تهلیل، هم ستایش، هم تکبیر، هم تقدیس و هم گفتار است و هم خواستن.

حقیقت نماز

نماز را غیر از این ظاهر، «باطنی» است؛ یعنی حقیقت نماز، همان باطن آن است. تغییر حالت ائمه (ع) در نماز بر اثر خوف و خشیت خداوندی است. دلیلی بر اثبات بعد باطنی نماز می‌دانند. باطن نماز نیز همانند ظاهر آن، آداب و شرایطی دارد که اقامه آن‌ها حقیقت نماز را محقّق می‌کند.

شناخت حقیقت نماز از اساسی‌ترین اموری است که هر مسلمان باید بدان آگاه باشد. امام خمینی (ره) حقیقت نماز را «سفر»‌ی می‌دانند که مبدأ آن بیت نفس و الی‌الله و فی‌الله و من‌الله است: از آنچه یاد شد از سرّ صلوه؛ حقیقت آن عبارت است از سفر الی‌الله و فی‌الله و من‌الله.

نماز «معجون الهی» و «حبل المتین»

ایشان می‌فرمایند: اگر روزگار به عارفی ربانی مهلت دهد، می‌تواند تمام منازل سائرین و معارج عارفین را از منزلگاه یقظه (اولین درجه) تا اقصای منزل توحید از این معجون الهی و حبل المتین بین خلق و خالق خارج کند.

اصل نماز

حقیقت نماز این است که «اصل نماز، یک رکعت است» و این سفر معنوی در طی این رکعت محقّق می‌شود. امام (ره) می‌فرمایند: باید دانست که اصل صلاه، یک رکعت و بقیه رکعات آن از فرایض و نوافل برای اتمام همان یک رکعت است.

توحید در نماز

بر اساس نظر امام (ره) نماز اقامه توحید‌های سه‌گانه (توحید ذات، افعال و صفات) است. ایشان می‌فرمایند: بدان که اهل معرفت، قیام را اشاره به توحید افعال دانند، چنان‌چه رکوع را به توحید صفات و سجود را به توحید ذات اشاره می‌دانند. از این بیان می‌توان نتیجه گرفت که اقامه نماز واقعی، اقامه توحید واقعی است و اقامه توحید مستلزم نفی هر چه غیر اوست، حتی خواسته‌های نفسانی. می‌فرمایند: پس گوییم که، چون صلاه معراج کمال مؤمن و مقرّب اهل تقواست. متقوّم به دو امر است؛ یعنی با انجام دو مورد به آن دست می‌یابیم که یکی مقدمه دیگری است.
اول؛ ترکیب خودبینی و خودخواهی که آن حقیقت و باطن تقواست
دوم؛ خودخواهی و حق‌طلبی که آن، حقیقت معراج و قرب است

نماز و سفر‌های چهارگانه عرفانی

سفر مؤمن و سالک به‌سوی خدا، چهار مرحله دارد که در اصطلاح «اسفار اربعه» خوانده می‌شوند. سالک در این سفرها، مراتبی خاص را می‌پیماید و به دگرگونی‌های روحی خاصی دست می‌یابد که شرح مفصّل آن در کتاب‌های عرفانی آمده است. طی‌کردن این سفر دارای دو رکن است:
اول؛ رسیدن به مقام طهارت.
دوم؛ رسیدن به مقام فنا در نماز.

توصیف نماز پیامبر (ص)

امام خمینی (ره) در مطلب دیگری، احوال و کار‌های پیامبر (ص) را معیار نماز کامل و جامع می‌دانند. ایشان هرگونه نماز غیر از نماز موردنظر اسلام و پیامبر (ص) و هرگونه حال و حالتی غیر از حالات ایشان را رد می‌کنند.
امام (ره) می‌فرمایند: اگر غیر از این اوضاع‌واحوال که برای حضرت مجذوب حقیقی و واصل واقعی، رسول ختمی‌مرتبت (ص)، در این مکاشفه روحانیه و معاشقه حبیبانه دست داد، حال دیگری دست دهد یا وضع دیگری حاصل آید از تصرفات شیطان است.